Σιωπηλός Μάρτυρας
Κουτσιαμπασάκος Δημήτρης
Ελλάδα, 2016
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ
ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ
Δράμα, Ιστορία
ΘΕΜΑΤΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ
Αλληλεγγύη, Δίψα για μάθηση, Εγκλεισμός , Πολιτισμική Κληρονομιά, Συλλογική μνήμη
Η ΤΑΝΙΑ
Πρόσωπα
Το παρακάτω παράθεμα συσχετίζεται με την 1η δραστηριότητα (1. Γενική συζήτηση ερωτήσεις και 2. Χαρακτήρες).
Τα πρόσωπα που επρόκειτο να μιλήσουν στον Σιωπηλό μάρτυρα είναι ο πολιτικός κρατούμενος και αγωνιστής της Αντίστασης Αλκιβιάδης Ζαμπακάς, ο ποινικός κρατούμενος Κώστας Σαμαράς, ο πολιτικός κρατούμενος την περίοδο της δικτατορίας Θανάσης Αντωνίου, ο συνταξιούχος σωφρονιστικός υπάλληλος Γιάννης Αγκούμης, ο Βασίλης Ντάφος, που υπήρξε ο τελευταίος διευθυντής της φυλακής, μια εκπαιδευτικός, η Εφη Χατζημάνου και η ιστορικός/ερευνήτρια Μαρούλα Κλιάφα. Ολοι αυτοί οι άνθρωποι κλήθηκαν να ξεναγήσουν τον θεατή στο εσωτερικό της φυλακής και να ξαναζωντανέψουν τον μικρόκοσμό της, φωτίζοντας παράλληλα έναν μεγαλύτερο κόσμο, διότι στα διαφορετικά στρώματα του πλούσιου παλίμψηστου της ιστορίας της φυλακής Τρικάλων αντανακλάται στην ουσία η ιστορία της νεότερης Ελλάδας. (Γιάννης Ζουμπουλάκης, Το Βήμα, http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=785543#.VvBGTqLsXOs.facebook)
Προσωπικές ιστορίες, αναμνήσεις, εμπειρίες ζωής. Παρουσιάζουν την ίδια την φυλακή μέσα από τις αφηγήσεις τους, αλλά μαζί με αυτή ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια του θεατή η νεότερη ιστορία της χώρας. Με χιούμορ, ειλικρίνεια, αυθεντικότητα και σεβασμό. μπαίνουμε για λίγο κι εμείς στα κελιά μαζί τους και συνομιλούμε με τη φυλακή και με ό,τι αυτή συμβολίζει στην κοινωνία. Οι πολιτικοί κρατούμενοι, ο ένας αγωνιστής της αντίστασης και ο άλλος αγωνιστής κατά την περίοδο της Χούντας, με συγκίνηση περιγράφουν τον εγκλεισμό τους και τους τρόπους επιβίωσης. Η φυλακή ανάγεται σε άτυπο σχολείο όπου ο «καλύτερος μαθητής» βοηθά τον πιο αδύναμο.
Ο ποινικός κρατούμενος φωτογραφίζει το χώρο, ξαναθυμάται και μας περιγράφει με απογοήτευση μια αποτυχημένη απόπειρα απόδρασης. Μας ξεναγεί με τον δικό του τρόπο μέσα στο χώρο της φυλακής. Κρεβάτια, τοιχογραφίες, εικόνες, φράσεις με νόημα γραμμένες στους τοίχους, ξεχασμένα αντικείμενα, αυτοσχέδιες πατέντες. Ο σωφρονιστικός υπάλληλος μοιράζεται με το κοινό εμπειρίες του για αποδράσεις, αυτοκτονίες, περιστατικά από την καθημερινότητα μιας φυλακής, από την οπτική, όμως, ενός ανθρώπου που το βράδυ γυρίζει στο σπίτι του ακόμα και αν την «κουβαλά» μαζί του. Ο πρώην Διευθυντής θυμάται τη δική του θητεία στη φυλακή – θα μπορούσε κανείς εύστοχα να παρατηρήσει τον τρόπο με τον οποίο αγγίζει τα αντικείμενα με την ομπρέλα του, συμβολίζοντας ίσως την απόσταση της ιεραρχικής του θέσης. Η εκπαιδευτικός αντιμετωπίζει με χιούμορ την έμφυλη διάσταση του ρόλου της ως γυναίκας καθηγήτριας σε ένα ανδρικό κατάστημα κράτησης και μας ταξιδεύει στο χώρο του Σχολείου της φυλακής. Τέλος, [υπάρχει] η ερευνήτρια που προσπαθεί να πείσει τόσο τους αρχαιολόγους όσο και τον Δήμο Τρικάλων να σεβαστεί την ιστορία της φυλακής και να της αφιερώσει ένα χώρο στο νέο μουσείο. Μυρτώ Χατζήνα, Crime Times, https://goo.gl/JftEWV
Οι σχέσεις
Το παρακάτω παράθεμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την υλοποίηση της 1ης δραστηριότητας (2. Χαρακτήρες).
«Τότε ήμασταν σαρδελοποιημένοι, ο ένας πάνω στον άλλον, είχαμε μόνο 50 πόντους για προσωπικό χώρο. Για να γυρίσει στον ύπνο του ο ένας έπρεπε να γυρίσει και ο άλλος» θυμάται ο πρώην πολιτικός κρατούμενος Αλκιβιάδης Ζαμπακάς. «Το 1948 έφεραν από το Γριζάνο των Τρικάλων έναν δικηγόρο, παιδί ακόμα. Τον κατέδωσαν οι κουνιάδοι του που δεν τον ήθελαν πια για γαμπρό, η οικογένεια των Σακκάδων, γνωστοί εδώ. Είπαν πως σκεφτόταν να πάει αντάρτης. Ένα βράδυ, 3 τα ξημερώματα, μπήκαν μέσα οι φύλακες και του είπαν, “Δημήτρη, σήκω”. Tον πήραν σχεδόν μέσα από την αγκαλιά μου και τον εκτέλεσαν». Δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία για το πόσοι ήταν οι πολιτικοί κρατούμενοι στις Φυλακές Τρικάλων, ωστόσο γίνεται λόγος για 10.000 ανθρώπους. (…) Ο Θανάσης Αντωνίου, επίσης πολιτικός κρατούμενος κατά την περίοδο της Δικτατορίας, θυμάται: «Υπήρχε παράδοση στην Αριστερά να δημιουργεί ομάδες αυτομόρφωσης και να διοργανώνει πολιτιστικές εκδηλώσεις. Προσωπικά είχα κάνει τη νύχτα μέρα διαβάζοντας και γράφοντας όλο το βράδυ». Μαθήματα γραφής και ανάγνωσης, μουσικής, χειροτεχνίας, ακόμη και μαγειρικής έφερναν κοντά κρατούμενους και εισηγητές. (Μελίνα Σιδηροπούλου, Ιnside Story, https://insidestory.gr/article/fylakes-trikalon?token=3A81E09ZAG)
O χώρος
Το παρακάτω παράθεμα μπορεί να λειτουργήσει ενισχυτικά για την 3η δραστηριότητα.
Η φυλακή Τρικάλων χτίστηκε το 1895 ως ένα από τα πρώτα έργα που χρηματοδότησε το ελληνικό κράτος στη Θεσσαλία, ύστερα από την απελευθέρωσή της από τους Οθωμανούς το 1881. Χτίστηκε στις όχθες του ποταμού Ληθαίου, δίπλα σε ένα από τα μεγαλύτερα τεμένη της Ελλάδας, το τζαμί του Οσμάν Σαχ, και απέναντι από την εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου. Απέκτησε κακή φήμη πολύ σύντομα, μόλις επτά χρόνια από την ανέγερσή της ήδη είχε σοβαρές ζημιές με τους κρατουμένους να ανοίγουν λαγούμια, να ξηλώνουν πατώματα και να σπάνε με λοστούς την εσωτερική πόρτα. Ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης Κωνσταντίνος Τοπάλης τις χαρακτήρισε ως εξής: «Αι ελεεινότεραι και αθλιέστεραι φυλακαί του κράτους» και υποσχέθηκε τη χορήγηση 20.000 δρχ. για να επισκευαστούν. Εκεί κρατούνταν άνθρωποι όλων των τάξεων και των ιδιοτήτων, ειδικότερα όμως τα καλόπαιδα του λιμανιού, μια ατυχής για εκείνους συγκυρία που ευνόησε όμως την προώθηση του μάγκικου και του ρεμπέτικου στοιχείου στην ευρύτερη περιοχή των Τρικάλων.
Η φυλακή λειτούργησε έως το 2006, οπότε και εγκαινιάστηκαν νέες κτιριακές εγκαταστάσεις έξω από την πόλη […]. Το 2011 υπήρξε μια μεγάλη ανατροπή: η 19η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων αποκάλυψε πως το κτίριο ήταν χτισμένο πάνω σε οθωμανικά λουτρά του 16ου αιώνα που στεγάζονταν μαζί με το Κουρσούμ Τζαμί. Τα λουτρά σταμάτησαν να χρησιμοποιούνται έπειτα από το 1881 και την ενσωμάτωση των Τρικάλων στην Ελλάδα, όταν οι μουσουλμάνοι εγκατέλειψαν την πόλη και έτσι το 1895 το ελληνικό κράτος ανήγειρε σε εκείνο το σημείο τις φυλακές. (Έμυ Ντούρου, Documento, http://www.documentonews.gr/article/to-moyseio-toy-tsitsanh)
Την ίδια χρονιά το ΚΑΣ γνωμοδότησε υπέρ του μη χαρακτηρισμού της φυλακής ως νεότερου μνημείου, χωρίς μάλιστα να θέσει κανένα όρο στον Δήμο σχετικά με τη διαφύλαξη της ιστορικής μνήμης των φυλακών. Το καλοκαίρι του 2014 ο Δήμος Τρικάλων εξασφαλίζει ευρωπαϊκή χρηματοδότηση για τη μετατροπή της παλιάς φυλακής στο Κέντρο έρευνας – Μουσείο Τσιτσάνη». Το σπίτι του Τσιτσάνη βρίσκεται μόλις 500 μέτρα μακριά από τις φυλακές, με αποτέλεσμα όλο αυτό το κλίμα να δράσει καταλυτικά στη ζωή και το μετέπειτα έργο του. (Μελίνα Σιδηροπούλου, Inside Story, https://insidestory.gr/article/fylakes-trikalon?token=3A81E09ZAG)
Ιστορική μνήμη εναντίον ιστορικής λήθης
Το παρακάτω παράθεμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ενισχυτικά στην 1η δραστηριότητα (4. Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο) και στην 4η δραστηριότητα.
Στην προσωρινή έκθεση του «Κέντρου έρευνας- Μουσείο Τσιτσάνη» γίνεται αναφορά στις φυλακές, καθώς παρουσιάζονται στο κοινό γράμματα κι ελάχιστα προσωπικά αντικείμενα των κρατουμένων, όπως και εργαλεία από το ξυλουργείο που υλοποιούσε εκπαιδευτικά προγράμματα για τους φυλακισμένους. Υπάρχουν επίσης δύο τηλέφωνα που χρησιμοποιούσαν στα επισκεπτήρια οι κρατούμενοι για να μιλήσουν με τους δικούς τους ανθρώπους.
Κατά τη διάρκεια της έκθεσης στα δύο τηλέφωνα μπορείς να ακούσεις τα τραγούδια του Τσιτσάνη «Στα Τρίκαλα, στα δυο στενά» και «Της Γερακίνας γιος», το δεύτερο σε στίχους του επίσης Τρικαλινού Κώστα Βίρβου, που αναφέρονται στον εγκλεισμό από διαφορετικές οπτικές. Αποτελεί αυτό ένδειξη πως θα υπάρξει τελικά ένας χώρος μνήμης για τις φυλακές της πόλης; «Στόχος μας είναι να συμπεριληφθεί οπωσδήποτε στο Μουσείο και η ιστορία των φυλακών» απαντά στο ερώτημα ο Δήμαρχος Τρικκαίων Δημήτρης Παπαστεργίου. «Αυτό θα γίνει με διπλό τρόπο: ιστορικό υλικό στο μουσείο και οπτικό υλικό στο τέως Διοικητήριο των φυλακών. Αυτή την περίοδο ερευνάται από τους μουσειολόγους το υλικό και η συγκεκριμενοποίηση του ως έκθεμα».
[…] Στα πλάνα καταγράφεται το εγκαταλελειμμένο τοπίο των φυλακών. Βλέπουμε πεταμένα στο πάτωμα αρχεία – κάποια εκ των οποίων κατάφερε να διασώσει η Μαρούλα Κλιάφα, υπέρμαχος της άποψης πως όλο αυτό το υλικό και οι φωνές των ανθρώπων θα έπρεπε να βρουν τη θέση τους στο νέο μουσείο. «Τα αρχεία αυτά έχουν πάνω απ’ όλα πολιτιστική αξία. Είναι τεκμήρια της οργάνωσης αλλά και της καθημερινής ζωής της φυλακής για δεκαετίες. Θα έπρεπε να διαφυλαχθούν και μέρος τους να εκτίθεται σε κάποια πτέρυγα του “Κέντρου Έρευνας – Βασίλης Τσιτσάνης”. Το υπόλοιπο θα έπρεπε να φυλασσόταν σε μέρος όπου θα μπορούσαν να έχουν πρόσβαση μελετητές και υποψήφιοι διδάκτορες» σημειώνει ο σκηνοθέτης. Γι’ αυτό και είναι τόσο σημαντικό, όχι μόνο να υπάρξει μια πτέρυγα αφιερωμένη στην ιστορία των Φυλακών, αλλά να διοργανωθούν επίσης ημερίδες και δημόσιες συζητήσεις για το σωφρονιστικό σύστημα. Τι επιλέγει να θυμάται και τι να ξεχνά η κοινωνία δεν μαρτυρά μόνο τις αξίες της αλλά τη βάζει σε μια επικίνδυνη τροχιά λήθης.
Το παράδειγμα της Αγγλίας
(…) Toν Δεκέμβριο του 2016 έληξε η έκθεση «Inside» στη φυλακή του Ρέντινγκ, ένα βικτωριανό κτήριο που φιλοξενούσε μέχρι πρότινος αναμορφωτήριο αρρένων. Η λονδρέζικη οργάνωση Artangel διοργάνωσε έκθεση και παράλληλες εκδηλώσεις με τη συμμετοχή 30 καταξιωμένων καλλιτεχνών –ανάμεσά τους η Patti Smith και ο Ai Weiwei– με άξονα τον εγκλεισμό και τον αποχωρισμό.
Έργα τέχνης σπουδαίων εικαστικών και φωτογράφων φιλοξενήθηκαν στα μικροσκοπιά κελιά. Κατά τη διάρκεια της έκθεσης, καλλιτέχνες, συγγραφείς και ποιητές τίμησαν τον διασημότερο κρατούμενο της φυλακής, τον Όσκαρ Γουάιλντ, διαβάζοντας αποσπάσματα από το έργο του De Profundis, ένα γράμμα προς τον εραστή του Lord Alfred Douglas (εξάλλου ο λόγος που είχε φυλακιστεί ήταν η ομοφυλοφιλία). Οι αναγνώσεις γίνονταν στο εκκλησάκι της Φυλακής κάθε Κυριακή. Συγγραφείς από όλο τον κόσμο κλήθηκαν να γράψουν γράμματα από προσωπική εμπειρία ή από τη φαντασία τους για μια εμπειρία επιβεβλημένου από το κράτος χωρισμού από τους αγαπημένους τους ανθρώπους. Ανάμεσα στα γράμματα ήταν και εκείνο της συγγραφέως Gillian Slovo προς τη μητέρα της, τη Νοτιοαφρικανή ακτιβίστρια Ruth First, η οποία προσπάθησε να αυτοκτονήσει στην απομόνωση.
Και αν μια αντίστοιχη έκθεση μοιάζει υπερβολικά πρωτοποριακή για την ελληνική πραγματικότητα, το λιγότερο που θα μπορούσε να γίνει θα ήταν να εξασφαλιστεί η πρόσβαση των κατοίκων της πόλης και των επισκεπτών στα ντοκουμέντα της φυλακής, ιδίως σε μία εποχή που στην Ελλάδα τα πρόσφατα αρχεία αντί να διατηρούνται, καταστρέφονται. Θα μπορούσε ακόμα και να διερευνηθεί η σχέση του χώρου με το ρεμπέτικο τραγούδι, να διοργανωθούν εκθέσεις και αναγνώσεις που να αφορούν τον εγκλεισμό και να παραμείνει ζωντανή η μνήμη των φυλακών, της δίωξης και εκτέλεσης των πολιτών από το Κράτος για τις πολιτικές τους πεποιθήσεις. (Μελίνα Σιδηροπούλου, Inside Story, https://insidestory.gr/article/fylakes-trikalon?token=3A81E09ZAG
Η τεχνική
Το παρακάτω παράθεμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ενισχυτικά στην 1η δραστηριότητα (3. Κινηματογραφική γλώσσα) και 4η δραστηριότητα.
Κι αφήνοντας την κάμερα να καταγράφει ξέστρωτα κρεβάτια, σκονισμένα βιβλία ανάκατα με πεσμένους σοβάδες, ή στίχους τραγουδιών, αποκόμματα εφημερίδων, κι «ακατάλληλες» φωτογραφίες γυναικών που ποτίζουν με αναμνήσεις τους τοίχους, εισάγει τους «πρωταγωνιστές» του. (Τατιάνα Καποδίστρια, Το σπίρτο, http://tospirto.net/cinema/movie/2061#.WIxIFGF_V-w.facebook)
«Ο αφηγηματικός καμβάς του ντοκιμαντέρ στηρίζεται στη βιωμένη μαρτυρία επτά προσώπων που είτε εργάστηκαν είτε κρατήθηκαν στη φυλακή σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, μεταξύ 1947 και 2006. Χρησιμοποιώντας την αφηγηματική τεχνική του παραλληλισμού ακολουθήσαμε το κάθε πρόσωπο χωριστά στη διαδρομή του μέσα στο κτιριακό συγκρότημα της φυλακής, καταγράφοντας τις αυθόρμητες αντιδράσεις τους στις αναμνήσεις που τους ξυπνούσε η κάθε γωνιά. Σαν ξεχωριστό πρόσωπο αντιμετωπίσαμε ωστόσο και την ίδια την φυλακή. Κινηματογραφήσαμε το εσωτερικό της σε διαφορετικές ώρες της ημέρας και της νύχτας, με το φως, τις σκιές και τα σχήματα να αφηγούνται τη δική τους ιστορία και σε διαφορετικές εποχές, να τη λούζει ο ήλιος, η βροχή και το χιόνι. Όσο για το φινάλε… κι εκεί η φυλακή είχε τον τελευταίο λόγο. Η αναπάντεχη ανακάλυψη του οθωμανικού λουτρού που κρυβόταν για έναν αιώνα κάτω από τους τοίχους της ανέτρεψε την αφήγηση της ταινίας και διεύρυνε τη θεματική της. Η κάμερα ήταν παρούσα σε όλα τα στάδια των αρχαιολογικών εργασιών, καταγράφοντας τη δραματική αλλαγή της φυσιογνωμίας της φυλακής και δίνοντάς της φωνή πριν σιωπήσει για πάντα.» Απόσπασμα από συνέντευξη του σκηνοθέτη Δημήτρη Κουτσιαμπασάκου στην Ελένη Λιντζαροπούλου, Fractal, http://fractalart.gr/siwpilos-martyras/)