Miklós Jancsó

Miklós Jancsó (ur. 27 września 1921– zm. 31 stycznia 2014) był węgierskim reżyserem i scenarzystą. Jancsó zdobył międzynarodowy rozgłos w połowie lat 60. dzięki takim filmom jak „Desperaci” (Szegénylegények, 1965), „Gwiazdy na czapkach” (Csillagosok, katonák, 1967) i „Czerwony psalm” (Még kér a nép, 1971).

Filmy Jancsó charakteryzuje stylizacja wizualna, wysmakowane choreograficznie, długie ujęcia, wiejska sceneria, brak psychoanalizy i osadzenie w czasach historycznych. Tematem jego filmów jest m.in. temat nadużywania władzy. Jego twórczość to często alegoryczne komentarze na temat Węgier w czasach komunistycznych, pod okupacją sowiecką, chociaż krytycy wolą podkreślać uniwersalny wymiar poszukiwań Jancsó. Pod koniec lat 60. i szczególnie w latach 70. filmy Jancsó stały się silnie wystylizowane i otwarcie symboliczne.

Jego ojciec, Sandor Jancsó, był Węgrem, a matka Angela Poparada – Rumunką. Po ukończeniu szkoły Miklós Jancsó studiował prawo w Pécs, a tytuł obronił w Kolozsvár (Cluj) w 1944 r. Chodził również na zajęcia z historii sztuki i etnografii, a studia w tym zakresie kontynuował w Transylwanii. Jancsó był żołnierzem podczas II wojny światowej, przez krótki czas był też jeńcem wojennym. Był zarejestrowany w Izbie prawniczej, ale nie kontynuował prawniczej kariery .

Po wojnie Jancsó rozpoczął studia w Akademii Sztuki Teatralnej i Filmowej w Budapeszcie. W 1950 r. otrzymał dyplom reżysera filmowego. W tym czasie Jancsó zaczął pracować nad opracowaniami kronik filmowych, głównie dotyczącym obchodów Święta Pracy, żniw czy wizyt sowieckich dygnitarzy. W latach 1954 – 1958 nakręcił wiele kronik filmowych o różnorodnej tematyce, od portretu węgierskiego pisarza Zsigmonda Móricza w 1955 r. po oficjalną wizytę chińskiej delegacji państwowej w 1957 r. Pomimo, że te produkcje nie odzwierciedlają umiejętności estetycznych Jancsó, pozwoliły mu one szkolić warsztat filmowy od strony technicznej oraz umożliwiły podróżowanie po Węgrzech i obserwację tego, co w kraju się działo.

W 1958 r. ukończył swój pierwszy pełnometrażowy film fabularny, „Dzwony powędrowały do Rzymu”, w którym wystąpił Miklós Gábor. Jest to historia grupy węgierskich uczniów, na których Naziści wywierają presję, by wstąpili w szeregi armii i walczyli na froncie wschodnim z Rosją. Kiedy chłopcy rozpoczynają naukę, zdają sobie sprawę, czym jest reżim nazistowski, i nie chcą walczyć w jego imię. Jancsó nie był zadowolony ze swojego pierwszego filmu, wrócił do kręcenia filmów dokumentalnych i współpracy z żoną, Mártą Mészáros. W 1959 r. poznał węgierskiego pisarza Gyula Hernádi. Twórcy pracowali razem do czasu śmierci Hernádi’ego w 2005 r. Desperaci (Szegénylegénye) z 1966 r. to jego piąty film fabularny, który był wielkim sukcesem zarówno w kraju, jak i za granicą, i często jest uznawany za istotny dla rozwoju kina światowego. Węgierski krytyk filmowy Zoltan Fabri nazwał go „prawdopodobnie najlepszym filmem w historii węgierskiej kinematografii.” Krytyk filmowy Derek Malcolm umieścił „Desperatów” na liście 100 najlepszych filmów w historii kina. Na Węgrzech film obejrzało ponad milion ludzi (populacja kraju to 10 milionów).

Nakręcony w 1967r. film „Gwiazdy w czapkach” (Csillagosok, katonák) to największy sukces międzynarodowy Jancsó, obraz otrzymał nagrodę za Najlepszy film zagraniczny od francuskich krytyków filmowych. W kolejnych filmach rozwijał swój własny styl, charakteryzujący się analizą historyczną, zastosowaniem skomplikowanego ruchu kamery, tańcem i użyciem popularnych piosenek. Jancsó stworzył własny gatunek filmowy. Nazwał go „musicalem politycznym”. Długie ujęcia stały się znakiem firmowym Jancsó. 80. minutowy Sirokkó (1969) składa się z zaledwie 12 ujęć. Jancsó zdobył nagrodę w kategorii Najlepszy reżyser na Festiwalu Filmowym w Cannes w 1972 r. za film „Czerwony psalm” (Még kér a nép, 1972). W latach 70. pracował we Włoszech i na Węgrzech. Z filmów, które powstały we Włoszech, najbardziej znany jest „Grzechy prywatne, publiczne cnoty” (Magánbűnök, közerkölcsök, 1976). Filmy, które zrobił wkrótce po nim, „Węgierska rapsodia” (Magyar rapszódia, 1979) i „Allegro barbaro” (1979) to najdroższe produkcje w historii kina węgierskiego, jednak nie zyskały one uznania krytyki.

Jancsó otrzymał Złotego Lwa – Nagrodę Honorową na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Wenecji w 1990 r. Po kilku nieudanych próbach i długiej przerwie w filmowaniu, w 1999 r. Jancsó powrócił z obrazem „Nekem lámpást adott kezembe az Úr Pesten”. Był to dla reżysera zaskakujący powrót. Na fali jego sukcesu powstało pięć kolejnych filmów z postaciami Pepe (Zoltán Mucsi) i Kapa (Péter Scherer), ostatni w roku 2006. Jancsó ugruntował swoją pozycję w filmie występując w wielu z nich, na przykład zagrał siebie w filmach z serii Pepe i Kapa, grał też gościnnie w filmach młodych reżyserów węgierskich. Jancsó zmarł na raka płuc 31 stycznia 2014 r. w wieku 92 lat. Jego kolega po fachu, Béla Tarr, nazwał Jancsó „najlepszym węgierskim reżyserem wszechczasów” i przyznał, że twórczość Jancsó wywarła ogromny wpływ na jego pracę.